Napad Rusije na Ukrajinu ovih se dana tumači uglavnom sa pozicija politike, geostrateških odnosa, balansa veklikih sila, NATO-a sa jedne, i Ruske federacije sa druge strane. A mi smo pokušali da odgovore da potražimo tamo gde ih retko ko traži ovih dana, u istoriji…

U prvom nastavku ovog feljtona bavili smo se najvažnijim događajima iz vremena pada Berlinskog zida i okončanja Hladnog rata, kao i sporazumom iz Bjelovježe 1991.godine, koji su potpisali predsednici Rusije, Ukrajine i Belorusije, a kojim je prestala da postoji SSSR i nastala Zajednica Nezavisnih država. Gledano iz današnje perspektive, ti događaji su bili neka vrsta predigre za ono što se danas dešpava na ulicama Kijeva i drugih ukrajinskih gradova.

U ovom nastavku vraćamo Vas “vremenskom mašinom” u još dalju prošlost, u vremena nastanka prvih država na teritoriji današnje Ukrajine, da bi ispratili genezu odnosa dva najveća slovenska naroda, Rusa i Ukrajinaca…

Kijevska Rusija, najmoćnija evropska država

Pre nego što je postojala Ukrajina, grad Kijev je bio administrativni centar Kijevske Rusije, najmoćnije evropske države u 10. i 11. veku. A ono što Ruse posebno sentimentalno veže za današnji glavni grad Ukrajine jeste činjenica da je u njemu kršten njihov najveći srednjovekovni vladar, princ Vladimir Veliki, čime je tada najveća slovenska država sa paganizma i mnogoboštva prešla u hrišćanstvo.

Tek stotinama godina kasnije, nakon prolaska mongolskih kroz region, Rusija seli svoju prestonicu u Novgorod, pa kasnije u Moskvu i St.Petersburg, gde su stolovali ruski carevi, da bi je posle Oktobarske revolucije vratili u Moskvu, sada kao glavni grad SSSR.

Nakon mongolske invazije u 13.veku prestala je da postoji Kijevska Rusija, a tim se prostorima u narednim vekovima smenjuju vladari, litvanske vojvode, poljski kraljevi, krimski kanovi (tatari), a neke od crnomorskih luka bile su kolonije Đenovske Republike. Prostorima su harale tatarske horde koje su dolazile sa Juga, a zaporoški kozaci su dizali bune protiv poljskih kraljeva i bilo koga drugog ko bi pokušao da im nametne svoje zakone i poreze u oblasti Zaporožja.

Godine 1648. kozački lider Bogdan Hmeljnicki sa svojim je trupama umarširao u Kijev, posle pobede nad Poljacima, što je u gradu dočekano sa oduševljenjem, kao oslobođenje od ropstva. Radost trajala kratko, svega tri godine, kada Poljaci vraćaju izgubljeno, a Hmeljnicki beži u Moskvu, gde traži pomoć ruskog cara.

Nakon tridesetogodišnjeg krvavog rata između Rusije, Poljske i Krimskog kanata 1686. potpisan je “Ugovor o trajnom miru” kojim je teritorija današnje Ukrajine, uključujući i kozački Atamanat, podeljena između ruskog carstva i poljskog kraljevstva. Rusiji je pripao Kijev, a tamošnja pravoslavna Mitropolija potpala je pod jurisdikciju Moskovske patrijaršije, dok su Poljaci ovladali zapadnim delom zemlje.

Ukrajina od dva grada i nova crkva koja deli jedan narod

U međuvremenu, 1654. godine, prvi put se pojavljuje Ukrajina kao nezavisna država, sa sopstvenim granicama, ali malom teritorijom, koja je obuhvatala oblast svega dva grada, Kropivnicki i Dnjepropetrovsk.

Litvanski i Poljski plemići kontrolisali su u to doba ogromna imanja u Ukrajini i bili zakon i sila za sebe. Sudske odluke nisu poštovali, dok su seljaci bili pod velikim porezima i vezani za zemlju kao kmetovi. Kao rimokatolici, konstantno su pokušavali i delimično uspevali preobrate pravoslavno sitno plemstvo i delom seljake.

Da bi taj plan zaživeo 1596. godine uz podršku i pod patronatom Vatikana osnovana je Grčko-katolička ili Unijatska crkvu, koja do dana današnjeg dominira zapadnom Ukrajinom. Verska diferencijacija ostavila je ukrajinske pravoslavne seljake bez vođa, jer nisu bili voljni da slede katoličke plemiće.

Verska trvenja između unijata i pravoslavaca duž poljsko-ruske granice na Dnjepru u vreme Katarine Velike doveli su do novog kozačkog ustanka nazvanog Kolivščina. Kako su unijatske verske službe vršene na latinskom, pravoslavci na ovim prostorima su se okretali Ruskoj pravoslavnoj crkvi.

Kako su Srbi naseljavali Donbas i tamo gradili crkve

Posle rusko-turskog rata (1768–1774), a naročito nakon pripajanja Krima Ruskom carstvu 1783. godine, Katarina Velika i njeni naslednici podsticali su Ruse i Ukrajince da zauzmu prostore koje su naseljavali Turci i Tatari. I ne samo njih. Brojni Ukrajinci, Rusi, Nemci, Bugari, Srbi i Grci doselili su se u severnu crnomorsku stepu koja je ranije bila poznata kao „Divlja polja“, a danas kao Luganska i Donjecka oblast, koji su bili i neposredni povod za rat koji je upravo u toku.

O tome kako je 30,000 Srba na poziv ruskog cara Petra I doselilo u Donbas i tamo izgradilo 40 crkava možete pročitati OVDE.

Uprkos obećanjima Moskve, ukrajinska elita i kozaci nikada nisu dobili slobode i autonomiju koje su očekivali. Međutim, u okviru Carstva, Ukrajinci su se uzdigli do najviših ruskih državnih i crkvenih funkcija. U kasnijem periodu, caristi su uspostavili politiku rusifikacije, potiskujući upotrebu ukrajinskog jezika u štampi i javnosti.

Život pod ruskom krunom i buđenje nacije

U devetnaestom veku, povlačenjem Poljaka i širenjem Rusije, teritorija današnje Ukrajine bila je podeljena na gubernije, a kasnije, sve do Oktobarske revolucije, na administrativne jedinice Mala Rusija, Južna Rusije i Zapadne Rusija.

Počev od 19. veka došlo je do migracije iz Ukrajine u daleke oblasti Ruskog carstva. Prema popisu iz 1897. godine, u Sibiru je bilo 223.000 etničkih Ukrajinaca, a u Centralnoj Aziji 102.000. Dodatnih 1,6 miliona emigriralo je na istok u deset godina nakon otvaranja Transsibirske železnice 1906. godine. Dalekoistočne oblasti sa etničkim ukrajinskim stanovništvom postale su poznate kao Zelena Ukrajina.

Uz rastuću urbanizaciju i modernizaciju, sledeći u to vreme aktuelni trend ka romantičnom nacionalizmu, pojavljuje se ukrajinska inteligencija posvećena nacionalnom preporodu i socijalnoj pravdi.

Kmet koji je postao nacionalni pesnik Taras Ševčenko (1814–1861) i politički teoretičar Mihail Drahomanov (1841–1895) predvodili su rastući nacionalistički pokret.

Nacionalističke i socijalističke partije razvile su se krajem 19. veka, ali je zbog ruskog progona austrijska Galicija postala centar ukrajinskog nacionalističkog pokreta.

Rat Ukrajinaca protiv Ukrajinaca

Ukrajinci su ušli u Prvi svetski rat podeljeni, jedni na strani Centralnih sila, pod Austrijom, drugi u uniformama Antante, pod Rusijom. Tri i po miliona Ukrajinaca borilo se sa carskom ruskom vojskom, dok se 250.000 borilo za austrougarsku vojsku. Austrougarske vlasti su osnovale Ukrajinsku legiju za borbu protiv Rusa. Ovo je kasnije postala Ukrajinska galicijska armija koja se borila protiv boljševika i Poljaka u periodu posle Prvog svetskog rata.

Prvi svetski rat je uništio obe imperije. Oktobarska revolucija 1917. dovela je do osnivanja Sovjetskog Saveza, a potom i građanskog rata u Rusiji. Pojavio se ukrajinski nacionalni pokret za samoopredeljenje, sa jakim komunističkim i socijalističkim uticajem. Nakratko se pojavilo nekoliko ukrajinskih država, u nekoliko regiona.

Međunarodno priznata Ukrajinska Narodna Republika, prethodnica moderne Ukrajine, proglašena je 23. juna 1917, isprva kao deo kratkotrajne Ruske republike. Posle Oktobarske revolucije, nezavisnost UNR je proglašena 22. januara 1918, ali u tom periodu opšteg haosa zaživelo nekoliko država, koje su 1919. potpisale Akt o ujedinjenja u Kijevu.

To je iritiralo druge, koji nisu bili deo tog Akta, pa je došlo do građanskog rata u kome su se borili svi protiv svih, a među zaraćenim stranama našao se i anarhistički pokret pod nazivom Crna armija, pod komandom Nestora Mana, koji je ovladao južnim delom današnje Ukrajine. Oni su štitili rad „slobodnih sovjeta“ i slobodarskih komuna na tzv. Slobodnoj teritoriji, pokušali da formiraju anarhističko društvo bez državnosti od 1918. do 1921, boreći se i protiv ukrajinskih nacionalista, carske Bele armije, i kasnije protiv Crvene armije.

Zašto su Poljaci Ukrajince zvali “Rusinima”

Poljske trupe ulaze u Kijev u maju 1920. tokom Poljsko-sovjetskog rata u kojem su zapadni Ukrajinci većinski stali na stranu Poljske a protiv boljševika.

Nakon mira u Rigi 1921. godine, Poljska je preuzela kontrolu nad savremenom zapadnom Ukrajinom (Galicija i Volinija), dok su sovjetske snage preuzele kontrolu nad istočnom Ukrajinom, gde se formira Ukrajinska Sovjetska Socijalistička Republika, koja postaje deo SSSR-a. Današnja Bukovina je pripojena Rumuniji, a Karpatska Rutenija je ušla u sastav Čehoslovačke Republike kao autonomna oblast

Jak ukrajinski nacionalistički pokret nastao je u istočnoj Poljskoj 1920-ih i 1930-ih, a formirali su ga veterani ukrajinsko-sovjetskog rata. Neprijateljstva između poljskih vlasti i pokreta dovela su do značajnog broja žrtava, a obećana autonomija nikada nije sprovedena. Poljska vlada je ispoljila antiukrajinsko raspoloženje; ograničavala je prava ljudi koji su se izjašnjavali da su ukrajinske nacionalnosti i pravoslavne vere. Ukrajinski jezik je bio zabranjen, a termin „Rusin” je nametnut u pokušaju da se zabrani upotreba termina „Ukrajinac”.

Pišu: A. Kovačević/M.M.Dušanić Foto: Wikipedia, Wikimedia Comons, Reddit

U NASTAVKU FELJTONA: *Kako je Lenjin uvećao teritoriju, a Hruščov omeđio granice Velike Ukrajine *Tužna sudbina podeljenog naroda čiji se jedan deo u Drugom svetskom ratu borio uz naciste i masakrirao Jevreje, a drugi u redovima Crvene Armije *Ključni političari i rukovodioci u SSSR-u posle rata su bili Ukrajinci