Zavod za zaštitu prirode Srbije stavio je pod zaštitu šam – dud u Pećkoj patrijaršiji 1957. godine kao spomenik prirode i kao prirodno dobro prve kategorije

Tri duda, iste sorte, koja rastu na Kosovu i Metohiji su najstarija ovakva drveta u Evropi. Zajedno imaju više od dva milenijuma. U Evropi zvanično ne postoji dud stariji od 250 godina, a svaki od tri duda na Kosmetu, šam – dud u porti Pećke patrijaršije, dud – murika u porti crkve svetog Đorđa u Rudniku kod Srbice i kara – dud, pored Muratovog turbeta na Gazimestanu, predanja kažu, su stariji od 700 godina.

Za najpoznatiji i najstariji šam – dud u Pećkoj patrijaršiji, pouzdano se zna, jer ima najviše izvora i dokaza, da je star ravno 751 ili 752 godina, jer, kako je zabeleženo u brojnim manastirskim i drugim knjigama, njega je u jesen 1269. ili u proleće 1270. godine zasadio treći srpski arhiepiskop Sava II. Zasađen je 223 godine pre otkrića Amerike i 120 godina pre Kosovskog boja koji se dogodio 1389. godine i 17 godina nakon proglašenja Pećke patrijaršije za sedište srpskih episkopa i patrijarha 1253. godine.

Šam – dud je zasadio, ispred tek završene crkve svetih Apostola, najstarije crkve u kompleksu Pećke patrijaršije, arhiepiskop Sava II, sa svetovnim imenom Predislav, sin Stefana Prvovenčanog. Arhiepiskop Sava II se ugledao na svog strica Svetog Savu. Vrlo rano se zamonašio i živeo u Hilandaru, a 1263. godine je izabran za trećeg srpskog Arhiepiskopa. Umro je 1271. godine, godinu dana ili dve posle zasađivanja šam – duda. Njegove mošti se i danas čuvaju u crkvi svetih Apostola u kompleksu Pećke patrijaršije, samo 20 metara od, njegovom rukom, zasađenog šam – duda.

Mnogo istorije ispod duda

Arhiepiskop Sava II je šam – dud doneo na povratku iz Jerusalima, prolazeći kroz Siriju kada je iz oblasti Bila ad Šam, današnji Damask, uzeo dud i doneo ga u Pećku Patrijaršiju.

Vekovnu živu starinu, podno gorostasnih stenovitih Prokletija, šibale su oluje i vetrovi, udarali gromovi, peklo sunce, sušili mrazevi i šta sve ne, kroz blizu sedam i po vekova dugu istoriju, a on i dalje raste i rađa. Pored njega su prolazile mnoge vojske, često neprijateljske, ispod njegove krošnje su se rodile mnoge devojačke i momačke ljubavi, upamtio je on krunisanje 45 srpskih patrijarha, pored njega su se izrekle mnoge zakletve i izreke i još mnogo, mnogo toga, dobrog i lošeg dud je ”zapamtio”.

-Šam – dud cveta svake poslednje nedelje u aprilu i još uvek dobro rađa i daje slatke plodove. Uglavnom sok pravimo od zrelih dudinja. Održavamo ga i čuvamo a on pamti vekovnu srpsku istoriju. Ispod njegovih krošnji Arsenije III Čarnojević je 1690. godine okupio sve viđenije Srbe sa Kosova i Metohije i odlučio da krene u veliku seobu Srba preko Save i
Dunava. Zapamtio je Savin šam – dud i druge velike i male seobe Srba, brojne ratove, nagledao se brojnih pohara svetinje i paljevine konaka 1981. godine, ”gledao” je dud i kako su neprijateljske vojske zatvarale konje u Pećku patrijaršiju. Kad bi progovorio i svedočio vekove ne bi stalo ni u debeloj knjigi kao Biblija – veli igumanija Pećke patrijaršije Haritina.

Iz skoro sedam i po vekova starog duda iznikla su već tri velika mlada i jaka izdanka.

– To je dobar znak za srpski narod i kazuje da će srpski narod ponovo iznići u Metohiji i da će se Metohija podmladiti i napuniti opet srpstvom – zaključuje igumanija Haritina.

Izdanci šam – duda

O druga dva duda, u Rudniku kod Srbice i onog pored Muratovog turbeta na Gazimestanu, u Pećkoj patrijaršiji vele, da su oni presađeni od izdanaka šam – duda iz pećkog manastira.

Dud u porti crkve svetog Đorđa iz XII veka u Rudniku kod Srbice, na obodu severa Metohije i Drenice, Srbi su oduvek nazivali – murika ili crni dud i tvrde da je samo neku deceniju mlađi od šam – duda iz Pećke patrijaršije. Još uvek je ”živ” i rađa, ali je posle 1999. godine apsolutno zapušten, dok je crkva srušena.

Iz Rudnika je proterano 40 srpskih domaćinstava i dud je prepušten sada zubu vremena.

I za kara – dud, pored Muratovog turbeta na Gazimestanu, predanja kažu da je stariji od šest vekova i da je on zasađen tu kao izdanak od pećkog šam – duda. No, čuvaoci istorije Muratovog turbeta imaju i drugu priču.

Sanija Turbedari iz Mazgita kod Obilića, iz porodice koja po tradiciji vekovima čuva Muratovo turbe, kaže da ima mnogo predanja o ovom kara – dudu.

– Najtačnije će biti ono da je sultan Bajazit grančicu duda doneo iz Sirije i ovde je posadio – tumači istoriju Sanija.

Mnogo je legendi vezano za najstarije dudove u Evropi koji rastu baš na Kosmetu. Ipak šam – dud u Pećkoj patrijaršiji ima ”najčistiju ”biografiju”, valjda što je najposećeniji i što raste u drevnom tronu srpskih episkopa i patrijarha gde se istorija zapisivala. A da bi svetinje bile večne i dudovi su, kao dugovečna drveta, sađeni pored crkava i manastira. Tri crna duda na Kosmetu upamtili su srpske vekove i verujemo da će još dugo biti tako.

Spomenik prirode

Zavod za zaštitu prirode Srbije stavio je pod zaštitu šam – dud (na lat. – Morus nigra) u Pećkoj patrijaršiji 1957. godine kao spomenik prirode i kao prirodno dobro prve kategorije.

U velikoj oluji i nevremenu 1950. godine od udara groma dud se raspuknuo ali je ostao ”živ”. Od 1987. godine više podupirača je postavljeno pod njegove grane kako ne bi pale na zemlju. Šam – dud je viši od osam metara a krošnja ima prečnik šest metara. I u manastiru Lesnovo kod Zletova u Makedoniji, takođe u porti manastira, se nalazi staro stablo šam – duda za koga ovdašnji monasi tvrde da je star kao i šam – dud u Pećkoj patrijaršiji. Ovaj manastir je zadužbina konta Olivera, vazala cara Dušana.

TEKST: Zoran Vlašković/Serbian Times FOTO: Z.V.