Stara vodenica u Despotovcu poznata je kao manastirska vodenica i predstavlja vredno arhitektonsko ostvarenje prve polovine XIX veka.
Mnogo je vodenica u Srbiji koje su nekada bile sastavni deo seoske arhitekture i pejzaža. Jedna od tih vodenica koja je u prošlosti bila jako značajna meštanima sela u okolini Despotovca je stara vodenica. Ova vodenica je jedinstveno delo tradicionalnog graditeljstva prve polovine XIX veka i predstavlja značajan spomenik prošlosti Pomoravskog kraja.
Kao čuvar srpskog identiteta i tradicije, stara vodenica je bila mesto stvaranja srpske kulture i istorije. O njoj se malo zna, ali ono što je poznato, dovoljno je da bi se o njoj moglo ispisati nekoliko stranica kulturne istorije Srbije.
Istorijat vodenice
Stara vodenica se nalazi u centru Despotovca, u parkovski uređenom ambijentu i jedina je preostala vodenica u gradu. Okružena živopisnom prirodom sa trotoarom od kamenih ploča, vodenica je velikim delom očuvana i u osnovi je zadržala prvobitan autentičan izgled.
Ali, kako je uopšte nastala ideja o njenoj izgradnji?
Ideja o izgradnji stare vodenice nastala je tridesetih godina XIX veka kako bi se meštani okolnih sela i monasi snabdevali brašnom. Vodenicu su zajednički izgradili knez Đorđe i porodica Staić, jedna od imućnijih porodica XIX veka iz Kovanice.
Tačna godina izgradnje vodenice nije poznata, ali se u spisku manastirske imovine iz 1836. godine, navodi i ova vodenica. Na osnovu ovih istorijskih podataka pretpostavlja se da je vodenica sagrađena 1835. godine, jer se tada vodio spor oko načina isplate.
Te godine manastir Manasija je jednu polovinu vodenice sredstvima Praviteljstva srpskog otkupio od kneza Đorđa iz Svilajnca za vreme nastojateljstva Isaije Stoišića. U periodu od 1830. do 1840. godine za vreme prvog nastojateljstva Isaija Stoišić je u neposrednoj blizini vodenice izgradio han sa dućanom, sobama, podrumom i štalom, koji je srušen početkom pedesetih godina XX veka.
Vodenica je sve do šesdesetih godina XX veka konstantno radila, ali je tokom tog perioda promenila nekoliko vlasnika. I manastir Manasija je bio prinuđen da proda svoj deo, ali uprkos tome, stara vodenica je i dalje poznata kao manastirska vodenica.
Arhitektura vodenice
Stara vodenica u Despotovcu građena je jednostavnim, tradicionalnim stilom arhitekture prve polovine XIX veka. Svoj današnji izgled vodenica je dobila 1855. godine, kada je Evgenije Simonović, nastojatelj Manasije, obnovio vodenicu i dodao još jedno vitlo.
U unutrašnjosti vodenice nekada je bilo šest, ali je do današnjih dana očuvano samo četiri drvena vitla. Prema kazivanju starijih meštana u vodenici je postojalo otvoreno ognjište i soba za vodeničara u kojoj je mogao da prenoći.
Spoljašnjost vodenice je zidana lomljenim kamenom sa posebno obrađenim uglovima od pravilnih blokova peščara. Krovna konstrukcija pokrivena je ćeramidom, dok su zidovi sa spoljne strane dersovani malterom.
Kako je stara vodenica u Despotovcu proglašena za kulturno dobro?
Stara vodenica u Despotovcu ponosno nosi svoje godine i uspešno odoleva zubu vremena. Za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture utvrđena je odlukom Vlade Republike Srbije od maja 2001. godine.
Nakon što je vodenica prestala sa radom započeo je neminovan proces njenog propadanja, sve do 1996. godine kada su izvršeni obimni radovi na obnovi i uređenju. Prvobitna autentičnost tradicionalne stare vodenice je očuvana i na jedan potpuno originalan način prezentuje sliku srpske tradicije i kulture.
Danas, korisnik objekta je Centar za kulturu “Sv. Stefan despot srpski”, koji organizuje književne večeri i pozorišne predstave.
Jedinstveni i obogaćeni kulturni sadržaj doprinosi održivom razvoju grada i prezentuje kako etnološke vrednosti vodenice, tako i kulturne manifestacije grada.
Stara vodenica u Despotovcu ima regionalni značaj u istorijskom, arhitektonskom i etnografskom smislu. Obogaćena istorijskom pričom o imućnoj porodici Staić, o arhitektonskim odlikama tradicionalnog graditeljstva i srpskoj kulturi, stara vodenica je kulturni dragulj kako Pomoravlja, tako i Srbije.
PRATITE NAS I NA INSTAGRAMU:
Izvor: National Geographic
Foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
