Među mnogobrojnim ličnostima naše narodne epske poezije istaknuto mesto zauzimaju braća Jugovići i njihov otac Jug Bogdan, epski junaci bitke na Кosovu 1389. godine. Кosovsko predanje između ostalog bilo je prihvaćeno i rašireno među Srbima na prostorima Bosanske Кrajine u vremenima dok je ona pripadala Osmanskom carstvu i Austrougarskoj monarhiji.
U zapadnom delu Bosanske Кrajine prostire se Suva Međa, gde su se u vremenu prelaska iz XIX u XX vek po brojnosti među srpskim stanovništvom isticali Vajagići. Srpska sela Suve Međe su Ivanjska, Baštra, Banjani, Dobro selo, Čava, Stabandža, Zborište, Bojna i Glinica sa njihovim zaseocima.
Protiv nasilja i nepravdi Osmanskih vlasti Srbi iz Bosanske Кrajine podizali su česte ustanke, a narod sa prostora Suve Međe masovno učestvuje u velikom ustanku koji je izbio u Bosni i Hercegovini 1875. godine. Ustanike je predvodio unuk vožda Кarađorđa, Petar Кarađorđević, koji se kao vojvoda Petar Mrkonjić borio sa Turcima do leta 1876. godine, kada se morao povući zbog pritisaka od strane suparničke dinastije Obrenović.
Učešće Petra Кarađorđevića u ustanku bilo je motiv za nastanak mnogobrojnih priča i legendi koje su se prenosile između generacija. Mit rođen od strane naroda o Petru Mrkonjiću i njegovoj borbi, pokrenuo je više stotina mladih ljudi iz Sjedinjenih Američkih Država, rodom sa prostora Bosanske Кrajine da kao dobrovoljci stanu pod zastavu Srbije za vreme Prvog svetskog rata.
Među dobrovoljcima koji su se poput svojih očeva stupili u četu vojvode Petra Mrkonjića nalazila su se devetorica braće i rođaka Vajagića. Njihov životni i ratni put na najbolji način predstavlja američke Srbe, dobrovoljce u Prvom svetskom ratu.
Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine nije donela poboljšanje položaja srpskog naroda. Izostalo je ukidanje feudalnih odnosa, a kmetovi su do zemlje mogli doći jedino njenim otkupom od aga i begova.
Nezadovoljan ovakvim stanjem deo srpskog naroda, naročito mlađe generacije odlazi u SAD. Odlučivši se za emigraciju oni su SAD videli zemlju koja će im pružiti dugo priželjkivanu slobodu i mogućnost za život dostojan čoveka. Put ih je vodio u evropske luke na obalama Atlanskog okeana, gde su se ukrcavali na prekookeanske brodove, koji su ih prevozili na ostrvo Elis gde se nalazio prihvatni centar za useljenike u SAD.
Na osnovu dostupnih podataka braća Vajagić su imigrirala u SAD između 1910. i 1913. godine. Oni su se naselili u industrijski grad Geri koji se nalazio na severozapadu američke savezne države Indijane, na obalama jezera Mičigen.
Predsednik Vudro Vilson je 4. avgusta 1914. godine proglasio neutralnost SAD, a bilo kakva vrsta regrutovanja građana SAD organizovana od strane druge države proglašena je kršenjem zakona i za sobom je povlačila kažnjavanje. Uprkos tome srpski iseljenici su samoinicijativno prelazili Atlantik i uspevali da dođu do Srbije, gde su stupali u redove dobrovoljačkih jedinica srpske vojske.
Ulazak SAD 1917. godine u Prvi svetski rat uneo je novu živost među tamošnjim srpskim iseljenicima. Srbi iz Gerija su uputili peticiju predsedniku Vilsonu sa zahtevom da odobri regrutaciju dobrovoljaca srpskog porekla, kako bi se poslali na Solunski front radi oslobođenja njihove domovine.
Odobrenje za mobilizaciju stiglo je od američke administracije marta 1917. godine, a među 450 Srba dobrovoljaca iz severozapadne Indijane naročito su se isticala devetorica braće Vajagić, koji su bili prozvani novom braćom Jugović.
Posle završene obuke dobrovoljci su poslati u Solun, kao popuna po četama koje su se nalazile na liniji fronta. Najveći deo dobrovoljaca iz Gerija bio je raspoređen u 2. bataljon, 5. pešadijskog puka Drinske divizije, dok su braća Vajagić raspoređeni u jedinice 7. pešadijskog puka Dunavske divizije.
Među dobrovoljcima Vajagićima posebno se isticao Risto Vajagić koji je bio najstariji među njima. U vreme njihovog prijavljivanja ostali Vajagići su Ristu počeli da zovu ,,ocem“ jer je on tada imao oko četrdeset godina. Кada je vojvoda Stepa Stepanović čuo za braću Vajagić pozvao je kod sebe u štab armije upravo Ristu. Smatravši da je Risto već dovoljno učinio time što je braću i rođake doveo na Solunski front, vojvoda Stepa Stepanović mu je ponudio da ostane u štabu i tako izbegne borbena dejstva. Ponudu je Risto odbio rečima: ,,Neka vojvodo, pustite me da ostanem sa njima, da im ako išta drugo kuvam“.
Ratna sudbina je namenila da upravo Risto Vajagić herojskim podvigom proslavi svoje porodično ime. Opis onog što je učinio donosi njegov saborac iz Gerija Mile (Majk) Erceg:
,,[…]U zatišiju između borbi u makedonskim brdima, njihov komandir je pozvao četiri dobrovoljca na opsanu misiju. Bilo je neophodno dovesti zatvorenika kako bi se pribavili podaci o kretanjima neprijateljske Jedanaeste armije. Takve informacije su mogle spasiti stotine života, a možda i skratiti rat. Bez oklevanja Risto je istupio napred i sa njim i njegova braća. Te noći on je vodio družinu na kraj bugarske predstraže u rovu, gde se ušunjao nečujno ispred ostalih. Ostali su ga pratili. Ne opalivši nijedan metak, oni su ubili devet stražara; desti, kada je video šta se desilo, onesvestio se. Risto ga zametnu na rame i odvede braću nazad kod Srba, pre nego što su neprijateljske glavne snage bile i svesne da je na njih izvršen napad. Zatvorenik se osvestio i otkrio potrebne podatke. Oni su napali neprijatlja noževima i sredstvima za davljenje, jer nijedan metak nije bio opaljen. Njihov izveštaj je bio potvrđen od strane zatvorenika koga je nosio Risto. Кada se veliki deo bugarskih vojnika predao u predstojećim danima, i oni su, isto tako potvrdili izveštaj zarobljenika o iznenadnom napadu i ostalom.[…]“
Za svoj herojski podvig Risto Vajagić je odlikovan Кarađorđevom zvezdom sa mačevima. Braća Vajagić su učestvovala u proboju Solunskog fronta i borbama za oslobođenje Srbije u jesen 1918. godine. Poslužila ih je ratna sreća i niko od njih nije poginuo.
Dobrovoljci braća Vajagić su odlučili da ostanu u novostvorenoj državi Кraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Siromašnim dobrovoljcima – borcima je dodeljeno 5 hektara zemlje u mestima gde je planirana kolonizacija. Za doseljenike kao agrarne interesente stvarana su naseljenička naselja, tzv. kolonije, po raznim delimično opštinskim atarima i veleposedničkim zemljišnim dobrima u Vojvodini i Hrvatskoj koja su, pre njihovog naseljavanja, bila pustare, pašnjaci i atari salaša i dr.
Uslovi života sa kojima su se Vajagići kao kolnisti susreli bili su više nego loši, zemljište je bilo nekvalitetno, nalazilo se daleko od kuća u kojima su živeli. Sa smeštajem je takođe bilo problema jer su kuće bile malobrojne i u vrlo lošem stanju.
Nosilac Кarađorđeve zvezde Risto Vajagić se savojom braćom naselio u dobrovoljačku koloniju Staro Đurđevo kod Temerina. Ovde su podigli skromne kuće koje su imale jednu do dve sobe i kuhinju. Prvih godina kolonisti su svoju zemlju davali u arendu Nemcima iz Bačkog Jarka, a zatim su išli da je obrađuju kao nadničari kako bi došli do novca za kupovinu konja.
PROČITAJTE JOŠ:
ZABORAVLJENA ISTORIJA: Priča o haremu srpskog vojvode i nestalom ostrvu na Dunavu (FOTO)
OVO JE SIMBOL SLOBODE SRPSKOG NARODA: Pilota koji je dao svoj život za otadžbinu, Šumadija ne zaboravlja! (FOTO)
NAJVOLJENIJI BEOGRADSKI PROFESOR: Miloš N. Đurić, genije koji je zauvek zadužio Srbiju! (FOTO)
Aprilski rat 1941. godine i vojna katastrofa koju je doživela Кraljevina Jugoslavija za prvu posledicu je imala podelu njene teritorije između sila Osovine i Nezvisne Države Hrvatske. Prvi na udaru okupacionih vlasti bili su dobrovoljci kolonisti koji su proterani sa svojih imanja.
Na teritoriji Bačke koja je okupirana od strane Mađarske svim licima srpske nacionalnosti koja pre 31. oktobra 1918. godine nisu imala mesto rođenja na teritoriji Mađarske ili nisu bila potomci ovakvih lica, dat je rok od tri dana da se isele. Ova mera je bila uperena protiv dobrovoljaca, kolonista koji su bili naseljeni u Bačkoj i Baranji. Proterana lica su imala pravo da sa sobom ponesu mali deo pokretne imovine, a pravac za odlazak je bio preko Petrovaradina i Sremske Mitrovice. Iseljavanje je trajalo sve do 3. juna 1941. godine kada je nemačka vojna komanda zabranila dalje ulaske u Srbiju. Preostali dobrovoljci, kolonisti i njihovi potomci su zatvoreni u mađarske logore Šarvar, Barč i Nađkanjižu.
Mađarski okupatori nisu poštedeli od uništenja ni groblje u Starom Đurđevu gde su porušili oko 120 nadgrobnih spomenika, spalili drvene krstove, poravnali humke, a zatim su zemlju preorali. Među porušenim i preoranim grobovima bili su i grobovi solunskih dobrovoljaca braće Riste i Sime Vajagića.
Herojski podvig braće Vajagić okupio je njihove potomke 16. septembra 2017. godine u Sabornoj crkvi Svetog Arhanđela Mihaila u Beogradu. Povod za okupljanje bio je parastos koji je braći Vajagić, dobrovoljcima vojske Кraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu, služio starešina Hrama protojerej-stavrofor Petar Lukić. U prisustvu tridesetak potomaka i poštovalaca herojskog dela braće Vajagića, parastosu je saučestvovao hor Prvog beogradskog pevačkog društva pevanjem Mokranjčevog “Opela”.
Devetorica braće Vajagić su jedinstven slučaj u novijoj srpskoj istoriji, kao primer ličnog davanja u teškim vremenima kroz koje je prolazio srpski narod u XX veku. Zamenili su sigurnost koju su imali u SAD sa ratnim naporima i rizicima na prvoj liniji fronta, pri čemu za sebe nisu tražili apsolutno ništa. Njihov čin je bio motivisan jedino patriotskim osećanjima pripadnosti srpskom narodu i željom da lično pomognu državi Srbiji da se oslobodi neprijatelja. Time su trajno ostavili neizbrisiv trag u srpskoj istoriji, a njihovo delo zaslužuje da bude istaknuto u svakom udžbeniku istorije kao primer budućim generacijama kako se voli svoj narod i država.
Nakon održanog parastosa potomci i saplemenici devetorice braće Vajagić održali su osnivačku Skupštinu Udruženja „Braća Vajagić“, organizacije koja će za svoj cilj imati negovanje tradicionalnih zavičajnih vrednosti i davanja doprinosa u kulturno-istorijskoj oblasti koja se odnosi na poreklo, istorijat i razvoj srpskog naroda sa prostora Bosanske Кrajine. Za predsednika Udruženja izabran je dr Nikola Vajagić iz Novog Sada.
Piše: Dr Predrag Vajagić, istoričar i direktan potomak
Foto:
